Autorstwa Hansa-Jürgena Schucha
Historia i krajobraz Prus Zachodnich
Prusy Zachodnie to kraina położona wzdłuż obydwóch brzegów Dolnej Wisły. Zostały zabudowane przez Zakon Niemiecki, który wznosił zamki, zakładał miasta i wsie. Prusy Zachodnie powstały z ziem i posiadłości ziemskich Pomerelii i Prus. Ta ziemia była od 1772 do 1920 pruską prowincją, która graniczyła od zachodu z Pomorzem od wschodu z Prusami Wschodnimi i od południa z Poznaniem.
Krajobraz jest zdominowany przez Wisłę, jej ramię ujściowe Nogat, inne liczne rzeki i wiele jezior. Źródła rzeki znajdują się na południu, Wisła toruje sobie drogę do morza Bałtyckiego przez Toruń, Chełmno, Nowe, Gniew, Tczew koło Gdańska. Rzeka przepływa 232 kilometry wzdłuż Prus Zachodnich. Dopływy Brda, Czarna Woda, Mątawa, Wierzyca i Motława uchodzą na zachodzie do Wisły, Drwęca, Osa i Liwa na wschodzie. W położonej na zachód od Wisły Pomerelii znajdują się Bory Tucholskie rozciągające się dawniej na obszarze 2500 km² i Szwajcaria Kaszubska, gdzie znajduje się wzniesienie Wieżyca (331 m n. p. m.).
Na wschód od rzeki pobrzeże Bałtyku i Pomezania prawie dosięgają Wisły, Pomezania rozciąga się prawie aż po zalew Wiślany, którego najwyższym wzniesieniem jest Maślana Góra koło Elbląga. Między Gdańskiem, Tczewem, Malborkiem i Elblągiem znajduje się delta, którą tworzą Wisła i Nogat. Tamte tereny polożone są do 1,8 m p. p. m.. Jest to obszar Żuław Wiślanych. Na zachód od Wisły znajdują się Żuławy Gdańskie, na wschodzie Żuławy Malborskie podzielone na Wielkie Żuławy Malborskie położone między Wisłą a Nogatem i Małe Żuławy Malborskie znajdujące się na wschód od miasta między Nogatem a jeziorem Druzno. Żuławy Elbląskie sięgają od Nogatu do miasta Nowy Dwór Gdański.
Prusy Zachodnie 1912
Wisła przepływa koło Torunia na wysokości około 35 m w kierunku morza Bałtyckiego. Koło Grudziądza jest to tylko 20 m. Wznosi się tam po prawej stronie góra forteczna, kórej wysokość wynosi 85 m. Na wschód od niej rozciąga się pomiędzy Osą na północy a rzeką Drwęcą na południu rozciąga się Ziemia Chełminska. Jest to pagórkowaty krajobraz, około 80 do 110 m wysokości, gdzie rozciąga się wiele jezior i potężne wąwozy, zwane parowami. Na północy w Pomezanii koło miejscowości Gilwa w pobliżu granicy między powiatami Kwidzyniem i Suszem zmierzono wysokość 127 m. Nie jest to krajobraz górski, ale kraina, której wysokość zaczyna się przy 0 m n. p. m. i gdzie różnice wysokości są wyraźnie odczuwalne przez turystów.
Na granicy z Pomorzem Gdańskim położone jest miasto Bydgoszcz nad Brdą w Pradolinie Toruńsko- Eberswaldzkiej, która jest w tym miejscu szczególnie szeroka. Bydgoszcz jest jednak elementem krajobrazu kujawskiego. Tutaj w czasie epoki lodowcowej Wisła płynęła na zachód. Fryderyk II Wielki zlecił budowę kanału łączącego Brdę z Notecią. Był to na wschodzie początek połączenia ze sobą czterech pruskich obszarów rzecznych Wisły, Odry, Łaby i Renu.
Za zgodą cesarza i papieża, Zakon Niemiecki, ściągnięty do sąsiedniej Ziemi Chełmińskiej przez Księcia Konrada Mazowieckiego, rozpoczął w XIII wieku proces powstania Zakonnego Państwa Niemieckiego. Przez to Ziemia Chełmińska leżąca w późniejszych Prusach Zachodnich stała się zalążkiem państwa, które w tamtym czasie posiadało bardzo postępowe struktury i było nowocześnie zarządzane. W Państwie tym znajdowały się oprócz dóbr ziemskich należących bezpośrednio do Zakonu Niemieckiego również terytoria biskupów i kapituły. Po panowaniu Zakonu Niemieckiego w latach 1454/1466 aż do przynależności do Królestwa Prus w latach 1772/1793 roku ziemie pruskie stanowiły państwo stanowe pod rządami Korony Królewstwa Polskiego, gdzie wielkie miasta Toruń, Elbląg a szczególnie Gdańsk przyjeły status wolnych miast.
Ponowne zjednoczenie w 1466 roku tych dwóch rozdzielonych staropruskich części kraju było dla Fryderyka II Wielkiego w 1773 roku okazją do nadania nazwy Prusy Zachodnie zachodniej części kraju a Prusy Wschodnie wschodniej części kraju. Centralną siedzibą administracji został w 1772 Kwidzyń, gdzie mieściła się administracja i sąd.
Kwidzyń
Gdańsk – widok z Bischofsberg
Posiadający ograniczoną autonomię Obwód Nadnotecki z siedzibą w Bydgoszczy podlegał Kwidzyniowi.
Gdańsk został w ramach nowego podziału administracyjnego w 1815 roku stolicą Prowincji Prus Zachodnich.
Prowincja została podzielona na dwa okręgi rządowe Gdańsk i Kwidzyń.
Okręgi rządowe Prowincji Prusy Zachodnie, 1906
Dawny Obwód Nadnotecki został przydzielony do nowego Wielkiego Księstwa Poznańskiego, od 1830 roku Prowincji Poznańskiej. W 1910 roku, 65 procent ludności Prus Zachodnich stanowili Niemcy, 28 procent Polacy a 7 procent Kaszubi. Liczby te potwierdził wynik wyborów do Zgromadzenia Narodowego w 1919 roku.
Gdańsk otrzymał w 1920 roku, wbrew znanej powszechnie opinii mieszkańców, status wolnego miasta.
Obszar Wolnego Miasta Gdańska
Został objęty protekcją Ligi Narodów i powiększony o interior. Położone na zachodzie powiaty Wałecki i człuchowski jak również powiat złotowski stały się w 1922 roku częścią nowej Marchii Granicznej Poznańsko-Zachodniopruskiej a w 1938 roku okręgu rządowego o tej samej nazwie w Prowincji Pomorze. Sześć położonych na wschód od Wisły powiatów tworzyło od 1922 do 1939 roku okręg rządowy Prusy Zachodnie w Prowincji Prusy Wschodnie z siedzibą w Kiwdzynie. W czterech z tych powiatów przeprowadzono dawniej 11 lipca 1920 plebiscyt. Nad przebiegiem głosowania czuwały komisje międzysojusznicze. Ponad 92 procent mieszkańców tych ziem wypowiedziało się za przynależnością tych terenów do Niemiec.
Wschodnio i zachodnio-pruskie obszary plebiscytowe, 1919/1920
Największa pod względem powierzchni częćś prowincji z historycznymi miastami Toruń, Chełmo, Grudziądz, Świecie, Chojnice i Tczew zostały, bez przeprowadzania plebiscytu wśród ludności odzielone od Rzeszy Niemieckiej i jako „korytarz" przyłączone do nowej Rzeczypospolitej Polskiej. Od 1939 do 1945 roku wszystkie pozostałe powiaty Prus Zachodnich wspólnie z należącymi już po 1772 roku do departamentu Kwidzyńskiego powiatami bydgoskim i wyrzyskim tworzyły – oprócz części prowincji przyłączonych do Pomorza – Okręg Rzeszy Gdańsk Prusy Zachodnie. Został on podzielony ze względów administracyjnych na okręgi rządowe Bydgoszcz, Gdańsk i Kwidzyń.
Oprócz rolnictwa intensywnego jak n.p. bardzo rozwiniętego przemysłu cukrowniczego w tym kraju istniały znaczące przemysły. Stoczniowy, budowy maszyn, obróbki drewna i tytoniu. Te gałęzie przemysłu były znane daleko poza granicami prowicji a nawet na całym świecie. Przedsiębiorstwo F. Schichau AG, Elbląg w 1944 roku w swoich trzech stoczniach w Elblągu, Gdańsku, Królewcu wschodniopruskim jak również w fabryce maszyn i lokomotyw w Elblągu, zatrudniało ponad 44000 osób i w przeciągu dziesięcioleci dostoraczało statki klientom w każdej części świata.
Zezwolenia na opublikowanie map udzieliło nam:
Archiv Verlag GmbH
Największe historyczne wydawnictwo w Europie
38130 Braunschweig
www.archivverlag.de
[views]